Dünya Bankası Türkiye

BAĞLAM

Türkiye, IMF'ye göre 2023 itibariyle 1,024 trilyon dolarlık GSYH’sı ile dünyanın 17’nci büyük ekonomisidir. OECD ve G20 üyesi olan Türkiye, resmi kalkınma yardımları (ODA) bakımından giderek daha fazla önem kazanan bir donör ülkedir.

Türkiye 2006 ve 2017 yılları arasında iddialı reformlar uygulayarak ülkenin üst orta gelir statüsünün daha üst seviyelerine ulaşmasına ve yoksulluğu azaltmasına olanak tanıyan yüksek büyüme oranları elde etti. 2002 ile 2022 yılları arasında ortalama yüzde 5,4 olarak gerçekleşen reel gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYH) artışı, kişi başına düşen gelirin (reel bazda) aynı dönemde iki kattan daha fazla artmasını sağladı. Büyümenin beraberinde yoksulluk da hızlı bir şekilde azaldı; 2007 yılında yüzde 20’nin üzerinde olan yoksulluk oranı  2021 itibariyle yüzde 7,6’ya indi.  

Türkiye'nin kaydettiği ilerlemeleri koruyabilmesi ve devam ettirebilmesi için, ekonomik dayanıklılık, yoksulluk, kapsayıcılık ve sürdürülebilirlik gibi önemli zorlukları aşması gerekmektedir. Bunların arasında, COVID sonrası dönemdeki zorlu makroekonomik ortamın ve 2010'ların ortalarından bu yana üretkenlikte gözlenen düşüş eğiliminin öne çıktığı bir tabloda ekonomik büyümeyi canlandırmak kilit önem taşımaktadır. Öte yandan, ekonomik büyüme devam etse de, artan eşitsizlikler nedeniyle yoksulluk oranlarındaki düşüş 2016'dan bu yana ivme kaybetmiş durumdadır. Çevre alanında, Türkiye'nin sanayi tabanı ve taşımacılığı büyük ölçüde karbon yoğun proseslere ve fosil yakıtlara dayanmaktadır. Bu durum, Avrupa Birliği'nin Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması ışığında hem zorluklar hem de fırsatlar sunmaktadır ve AB'nin Türkiye’nin ihracatı için büyük bir pazar olarak oynadığı rol dikkate alındığında kritik öneme sahip bir husus olarak öne çıkmaktadır. Son olarak, Türkiye'nin kendine özgü coğrafi ve sosyoekonomik koşulları, iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı kırılganlığını önemli ölçüde arttırmakta, dolayısıyla kapsamlı uyum önlemlerine duyulan ihtiyacı daha da önemli kılmaktadır.

Türkiye 2023'te meydana gelen depremin etkileri ortadan kaldırmak için çalışmalar yapmaktadır. Söz konusu depremler 50.000'den fazla insanın hayatını kaybetmesine, 107.000 kişinin yaralanmasına, 1,9 milyon konutun hasar görmesine veya yıkılmasına ve iki milyonu barınmaya ihtiyaç duyan 3,3 milyon insanın yerinden olmasına yol açmıştır. Türkiye Hükümeti'nin AB, Birleşmiş Milletler (BM) ve Dünya Bankası Grubu'nun desteğiyle yaptığı değerlendirmede, depremlerle ilgili iyileştirme ve yeniden inşa ihtiyaçları yaklaşık 81,5 milyar ABD$ olarak tahmin edilmiştir. Nüfusun yaklaşık yüzde 70'inin birinci ve ikinci derece deprem bölgesinde yaşadığı düşünüldüğünde risk seviyeleri halen yüksektir.

Mayıs 2023’te gerçekleştirilen seçimlerin ardından, ekonomi ekibi başta yüksek enflasyon olmak üzere geçmişteki makroekonomik dengesizlikleri ele almaya yönelik kapsamlı bir dizi politikayı uygulamaya koydu. O zamandan bu yana Türkiye makroekonomik stratejilerini normalleştirme yolunda ilerlemektedir. Ülke 2023 yılında % 4,5 oranında güçlü bir ekonomik büyüme kaydetti. Ancak bu büyüme hızının 2024 yılında % 3,0'ın biraz üzerine kadar düşmesi, sonraki yıllarda ise daha güçlü bir şekilde yeniden hızlanması beklenmektedir.  Yüksek enflasyon, düşük üretkenlik artışı ve zayıflayan doğrudan yabancı yatırım dahil olmak üzere, potansiyel büyümeyi sekteye uğratan uzun süredir devam eden makro ve yapısal zorluklar, sürdürülebilir ekonomik büyümeyi hızlandırmaya yardımcı olacak sağlam mali önlemler ve iddialı yapısal reformlar gerektirecektir.

Son Güncelleme: 25 Ekim 2024

Strateji

Türkiye Ülke İşbirliği Çerçevesi (CPF) Dünya Bankası Grubu’nun (WBG) 2024-28 MY dönemi boyunca Türkiye’de daha büyük ölçekte ve daha hızlı bir şekilde etkili çözümler sunmak için geliştirdiği stratejiyi ortaya koymaktadır.  Çerçeve, Dünya Bankası Grubu’nun aşırı yoksulluğu sona erdirme ve paylaşılan refahı destekleme misyonu ve Türkiye Hükümeti’nin 2024-2028 dönemini kapsayan 12’nci Kalkınma Planı ile tamamen uyumludur. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) doğrultusunda kaydedilen ilerlemeyi hızlandırmayı ve yakın geçmişte yaşanan şoklar sonrasındaki iyileştirme ve yeniden inşa çabalarını desteklemeyi amaçlamaktadır. Çerçeve, Dünya Bankası Grubu'nun en büyük ülke portföylerinden birinde öncelikli ulusal ve küresel zorlukların üstesinden gelmek için programların etkisini nasıl daha da arttırabileceğini ortaya koymaktadır.    

Ülke İşbirliği Çerçevesinin üzerinde odaklandığı kilit hususlardan birisi, ülkenin büyüme, yoksulluk, kapsayıcılık ve sürdürülebilirlik alanlarında ortaya çıkan temel zorlukları ele alabilmek için özel sermayeyi harekete geçirmesine yardımcı olmaktır.

Ülke İşbirliği Çerçevesinin kapsadığı dönem içerisinde, Dünya Bankası Grubu üç geniş alanda seçili zorluklar üzerinde odaklanacaktır:

• Yüksek ve sürdürülebilir üretkenlik artışı: Bu alanda, iklim değişikliğine karşı dirençliliği ve gıda güvencesini güçlendirmek için iklime uyumlu tarımın teşvik edilmesi; karbon emisyonlarını azaltmak ve ticaretin rekabet gücünü korumak amacıyla sanayi sektörünün daha yeşil hale getirilmesi; 2023 depremlerinden etkilenen bölgelerde ekonomik toparlanmasının desteklenmesi üzerinde odaklanılacaktır.
• Kapsayıcı hizmetler ve işler: Gelir eşitsizliklerini ve diğer eşitsizlikleri ortadan kaldırmak amacıyla, kadınlar, gençler ve kırılgan gruplar için işlerin iyileştirilmesi; sağlık ve eğitim hizmetlerinin erişilebilirliğindeki ve kalitesinde eşitsizliklerin azaltılması ve belediye altyapısının ve hizmetlerinin dirençliliğinin desteklenmesi üzerinde odaklanılacaktır
• Doğal afetlere karşı dirençliliğin güçlendirilmesi: Dünya Bankası Grubu, Türkiye’nin insanlarını ve ekonomisini korumasına yardımcı olmak için afet direncine ve hazırlığına, doğal kaynak yönetimine  ve temiz enerjiye geçişe öncelik verecektir

Ülke İşbirliği Çerçevesi ayrıca üretkenliğin arttırılmasında ve kamu hizmet sunumunun iyileştirilmesinde hayati bir önem taşıyan dijitalleşmeyi hızlandırma ihtiyacını da vurgulamaktadır. Dünya Bankası Grubu, dijital iş ekosisteminin iyileştirilmesi, depreme ve iklime dirençli  kentsel planlamanın desteklenmesi, hibrit eğitim fırsatlarının yaygınlaştırılması ve finansal tabana yaymanın geliştirilmesi dahil olmak üzere dijital teknoloji kullanımını hızlandırmak için birçok alanda çalışmalar yapacaktır.

Toplam tutarı 13,1 milyar doları bulan 32 aktif IBRD operasyonu bulunmaktadır. Portföyde ayrıca bir Küresel Çevre Fonu (GEF) finansmanlı proje ve aralarında Avrupa Birliği’nin Türkiye’deki Mülteciler için Mali Yardım Programı yoluyla kullandırılan yaklaşık 450 milyon dolarlık vakıf fonunun da yer aldığı  altı vakıf fonu destekli proje bulunmaktadır

Temel Danışmanlık Hizmetleri ve Analitik Çalışmalar (ASA): ASA portföyü, temel ve genişletilmiş danışmanlık hizmetleri ve analitik çalışmalar etrafında stratejik bir şekilde konsolide edilmiştir. Bunlar arasında aşağıdakiler yer almaktadır: Ülke İklim ve Kalkınma Raporu, Program Odaklı Kamu Maliyesi Gözden Geçirmesi, Pandemiye Hazırlık ve Müdahale, Ülke Yeşil Büyüme, Nitelikli Öğrenme ve Acil Durum Müdahale Yol Haritası, Türkiye’de Bölgesel Eşitsizliklerin Sürükleyici Etmenlerini Anlamak ve Türkiye için Sürdürülebilir, Verimli ve Güvenli Ulaşım.

Son Güncelleme: 25 Ekim 2024

TEMEL KOŞULLAR VE ZORLUKLAR

Türkiye’nin son yirmi yıllık dönemde sergilediği etkileyici kalkınma  performansı sonucunda reel GSYH 2002 ile 2022 yılları arasında ortalama yüzde 5,4 artmış ve kişi başına düşen GSYH iki katının üzerine çıkmıştır. Bu büyüme aynı zamanda yoksulluğu önemli ölçüde azaltmış ve 2007 yılında yüzde 20’nin üzerinde olan yoksulluk oranı 2021 itibariyle yarı yarıya düşerek yüzde 10’un altına inmiştir. Türkiye ekonomisi, COVID-19 pandemisine rağmen 2020 yılında yüzde 1,9 büyümüş, hükümet politikalarının ve güçlü iç ve dış talebin katkısıyla 2021 yılında yüzde 11,4, 2022 yılında ise yüzde 5,5 büyüme kaydetmiştir.

Öte yandan, bu politikalar aynı zamanda yüksek enflasyon, kurda değer kaybı ve yükselen cari açık gibi makroekonomik riskleri de arttırmıştır. Ancak Mayıs 2023 seçimlerinden bu yana ekonomi yönetimi ekonominin normalleşmesi doğrultusunda yol almıştır. Daha sıkı bir para politikasına, nispeten ihtiyatlı bir mali duruşa ve yapısal bir reform gündemine dayalı olan bu politikalar şimdiye kadar önemli sonuçlar elde etmiştir. Büyüme oranı 2023 yılında güçlü kalmış (%5,1), cari açık önemli ölçüde daralmış, Haziran 2024 itibarıyla enflasyon düşüşü başlamış (Mayıs 2024'te %75'e ulaştıktan sonra), risk primleri belirgin şekilde düşmüş (2022 yazında yaklaşık 900 baz puandan Eylül 2024 itibarıyla yaklaşık 270 baz puana), rezerv birikimi hızlanmış ve büyümenin yeniden dengelenmesi başlamıştır. Buna göre, üç büyük derecelendirme kuruluşu da 2024 yılında Türkiye'nin devlet risk derecelendirme notunu yükseltmiştir.

Türkiye'nin makroekonomik politikalarının normalleşmesi fırsatlar ve zorluklar sunmaya devam etmektedir. Para politikasının sıkılaştırılması Merkez Bankası'nın geleceğe dönük olarak sunduğu kararlı rehberlik ile birlikte, finans piyasalarına olan güveni arttırdı, yatırımcıların Türk lirası varlıklarına olan iştahını yükseltti ve orta vadeli enflasyon beklentilerini düşürdü. Bu arada, sıkı parasal duruşa rağmen, dezenflasyon zaman alacaktır ve maliye politikası desteği henüz gelmemiştir. Enflasyonun sürdürülebilir bir şekilde düşürülebilmesi için, mali konsolidasyonun yanında para ve maliye politikasının koordinasyonu da kritik öneme sahiptir; istikrara kavuşma süreci boyunca yoksulluğu ve eşitsizliği azaltmak için  maliye politikası aynı zamanda kırılgan durumdaki grupları da desteklemelidir.

Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz ve Bakan Şimşek liderliğindeki ekonomi ekibi, sürdürülebilir büyüme ve istikrarı hedefleyerek makroekonomik dengesizlikleri ortadan kaldırmaya yönelik politikalar uygulama koydu. Türkiye, 2023 yılında yüzde 5,1'lik bir ekonomik büyüme kaydetti; büyümenin 2024 yılında yüzde 3,2'ye ve 2025 yılında yüzde 2,6'ya düşmesi ve sonrasında toparlanması beklenmektedir. Orta Vadeli Mali Program, büyümenin özel tüketimden yatırımlara ve ihracata kaydırılmasını vurgulamaktadır. Hükümetin, yüksek enflasyonla mücadele etmesi, iklim ve deprem risklerine karşı dirençliliği sağlaması, üretkenlik artışını hızlandırması ve yapısal reformlar ve yeşil dönüşüm yoluyla fırsatları değerlendirirken aynı zamanda dış riskleri yönetmesi gerekmektedir. Uzun vadeli sürdürülebilir büyüme ve istikrar için mevcut politikaların sürdürülmesi gerekmektedir.

SON GELİŞMELER

Para politikasındaki önemli sıkılaşmaya rağmen, ekonomi 2023 yılında yüzde 5,1 ve 2024 yılının ilk yarısında yıllık bazda yüzde 3,8 büyüdü. Özel tüketim büyümenin ana itici gücü olmaya devam ederken, net ihracatın katkısı birinci çeyrekte 2022 yılının üçüncü çeyreğinden bu yana ilk kez pozitife döndü. Ancak hem üretim hem de talep artışı ivme kaybetti. Birinci çeyrekte, genişlemeyi gösteren 50 eşiğinin üzerine çıkan PMI, Eylül 2024 itibariyle son 54 ayın en düşük seviyesi olan 44,3'e düştü. Otomobil satışları Temmuz ayında yaklaşık yüzde 16 (yıllık bazda) düştü.

İşgücü piyasası güçlü performansını devam ettirmektedir. Mevsim etkilerinden arındırılmış işsizlik oranı Mayıs ayında yüzde 8,5'e düştükten sonra Temmuz ayında yüzde 8,8'e yükseldi. İşgücüne katılım oranları yükselerek erkekler için yüzde 73'e, kadınlar için Ocak 2005'ten bu yana en yüksek seviye olan yüzde 37'ye ulaştı. Gayrisafi ücret ve maaş endeksi, özellikle Temmuz 2023 ve Ocak 2024'teki büyük asgari ücret artışları nedeniyle, 2024 yılının 2’nci çeyreğinde 2023 yılına göre yüzde 115,4 (reel bazda yüzde 44) daha yüksek gerçekleşti.

2023 yılında 45,0 milyar ABD$’na düşen cari açık iyileşmeye devam ederken, Temmuz 2024 itibariyle 12 aylık kümülatif açık 19,1 milyar dolara geriledi. Risk primleri düşmeye devam etmektedir; Temmuz 2023'te 500 ve Temmuz 2022'de yaklaşık 900 olan CDS primleri Temmuz ortasında yaklaşık 250 seviyesine inmiştir. Hükümetin ekonomik program konusundaki kararlılığı portföy girişlerinde bir artışa neden olmuştur ve bunun sonucunda TL'nin reel bazda değer kazanması şirketleri ve hanehalklarını dövizden TL cinsinden varlıklara geçmeye teşvik etmiştir. Bu durum, TCMB'nin rezervlerini önemli ölçüde iyileştirmesine yardımcı olmuştur. Mayıs sonu itibariyle, swap hariç net rezervler 2020 başından bu yana ilk kez pozitife dönmüştür. Eylül ortası itibariyle net rezervler 48,8 milyar dolara (takaslar hariç 26,5 milyar dolar) ulaşmıştır. Ancak son aylarda reel TL kurunun değer kazanması, özellikle düşük katma değerli ürünlerde ihracatı olumsuz etkilerken, nihai tüketim malı ithalatı halen güçlü seyretmektedir.

Mayıs ayında yüzde 75,5 ile en yüksek seviyeye ulaşan enflasyon, para politikasının sıkılaştırılması, kur dinamikleri ve baz etkileri sayesinde Eylül ayında son 14 aylık dönemin en düşük seviyesi olan yüzde 49,4'e geriledi ve pozitif reel faiz oranı bölgesine girdi. Bu oran Merkez Bankası'nın yüzde 41,5'lik yıl sonu hedefi ve piyasa beklentilerinin halen üzerindedir. Enflasyon, yoksul hanehalklarının daha büyük bir tüketim payına sahip olduğu bazı kategorilerde özellikle yüksektir. Örneğin, kira enflasyonu Eylül ayında yüzde 120'nin üzerine çıkmıştır. Enflasyon beklentilerindeki iyileşme Ekim ayında yavaşlamıştır. Piyasa katılımcılarının yıl sonu beklentisi yüzde 44,1 iken, önümüzdeki 12 ay için beklentisi yüzde 27,4 olmuştur.

Para politikasındaki normalleşme ve makroekonomik ihtiyati düzenlemelerin kademeli olarak kaldırılması, banka kârlılıklarının ve sermaye yeterliliğinin iyileşmesine yardımcı olmuştur. Bankalar ticari kredi kullandırımlarını kolaylaştırmıştır, ancak yüksek politika faiz oranları mevduat ve kredi faiz oranlarını yükseltmiş ve kredi büyümesini sınırlamıştır. Bankacılık sektörünün net döviz pozisyonu iyileşmiştir ve küresel koşullar nedeniyle dış borç maliyetleri yükselse de dış borçlanmada risk primi düşmüştür. Düzenleyici müsamaha uygulamaları kademeli olarak kaldırılmaktadır ve bu durum bazı bankaların sermaye oranını etkileyebilir, ancak sermaye tamponları halen yeterlidir. Sıkılaşan kredi koşulları hanehalkı kredileri ve MKOBİ'ler üzerinde olumsuz etki yaratmaya başlamıştır, her ne kadar halen ılımlı seviyelerde olsa da, kredi kartı temerrütleri artmıştır ve iflas ve konkordato başvuruları kademeli olarak artmaktadır.

2023 yılında GSYH'nın yüzde 5,2'sine ulaşan yıllık bütçe açığı, 2024 yılının 2’nci çeyreği itibariyle GSYH'nin yüzde 4,7'sine geriledi. Hükümet, kayıt dışı ekonomiyle mücadele düzenlemeleri de dahil olmak üzere bütçe için daha fazla gelir elde etmek için yeni bir vergi paketi yayınladı. Öte yandan, 2024 yılının 2’nci çeyreğinde yüzde 26,1 olan kamu borcunun GSYH'ye oranı halen yönetilebilir durumdadır.

GÖRÜNÜM

Ekonomik büyüme hızının kısa vadede 2024 yılında yüzde 3,2'ye ve 2025 yılında yüzde 2,6'ya gerilemesi, daha sıkı politika ve düşük küresel büyümenin etkisiyle, 2026 yılında yüzde 3,8'e yükselmesi öngörülmektedir.  Enflasyon Haziran ayında düşmeye başlamıştır ve sıkı para politikası göz önüne alındığında kademeli olarak devam etmesi öngörülmektedir. Cari hesaplar dengesinin 2024 yılının 2’nci yarısında daha da iyileşmesi ve iç tüketime daha az bağlı olacak ve yatırım ve net ihracattan daha fazla katkı alacak büyüme bileşimindeki yeniden dengelenme nedeniyle 2025 yılında da düşük seyretmesi öngörülmektedir. Mali konsolidasyon çabalarına rağmen, ekonomik yavaşlama ve deprem sonrası iyileştirme ihtiyaçları düşünüldüğünde, genel kamu açığının 2024 yılında yüksek seyredeceği tahmin edilmektedir.

Ekonomik yavaşlamaya rağmen, yoksulluğun kısa vadede daha yavaş bir şekilde azalması ve 2024 yılında yüzde 6,3'e düşmesi öngörülmektedir. Güçlü işgücü piyasası performansı ve TÜFE artış oranlarının üzerindeki asgari ücret artışları, yoksulluğun azalmaya devam etmesinin başlıca itici güçleri olacaktır. Ancak, asgari ücret artışlarının kayıt dışı çalışanlara veya yaşlılar veya çocuk bakımı hizmetine erişimi olmayan ebeveynler gibi işgücünün dışında olanlara ulaşma olasılığı daha düşüktür. Öte yandan, yoksulları korumak için asgari ücrete güvenmenin, özellikle enflasyonu körükleme olmak üzere başka ekonomik sonuçları da bulunmaktadır. İyi uygulanan ve esnek sosyal koruma programları, ekonomideki yavaşlamanın yoksulluk üzerindeki etkilerini azaltabilir. Hedeflemeyi ve kapsama oranlarını iyileştirmek için, sosyal koruma sisteminin gözden geçirilmesi gerekmektedir: 2021 yılında en alttaki üç ondalık dilime yapılan kamu transferlerinin payı, en üstteki üç ondalık dilime yapılan transferlerden daha düşüktü.

Görünüme yönelik riskler halen aşağı yönlüdür. Büyümedeki yeniden dengelenmenin yetersiz kalması makroekonomik istikrarı zorlayacaktır. Yurtiçi özel tüketim halen sağlamdır ve yurtiçi düzeltmenin dış dengesizlikler yaratması riski mevcuttur; bu bağlamda TL’de son dönemde reel bazda yaşanan değerlenme ihracatı daha fazla sekteye uğratabilir ve petrol dışı ithalatı arttırabilir. Artan jeopolitik gerginlikler de ihracatı engelleyecektir. Özellikle harcama tarafında olmak üzere önemli düzeyde bir mali konsolidasyonun olmaması, dezenflasyon sürecini yavaşlatabilir.

Son Güncelleme: 25 Ekim 2024