Pas luftës, Fermeret në Kosovë Rindërtuan Jetën e Tyre

Fahrije Hoti buzëqeshë mbi kavanozet e mbushura me ajvar dhe me speca të gjelbër të futur në ajkë në shtëpinë e shndërruar në ndërmarrje për përpunimin e specave. “Jemi ndërmarrja e vetme në Kosovë që udhëhiqet dhe përbëhet 100% vetëm prej femrave", thotë Hoti, një fermere 44-vjeçare. Hoti, e cila e udhëheqë kooperativën bujqësore në Krushë, ka arsye për të qenë krenare. Kooperativa u ka ndihmuar 40 punëtoreve të saj që të rindërtojnë jetën e tyre pas luftës tragjike në Kosovë gjatë vitit 1998-99. 

Më 26 mars 1999, në njërin nga krimet më të këqija të luftës, pasi që  Krushës i ishte vënë zjarri, gratë dhe fëmijët kishin ikur ndërsa mbi 200 meshkuj, të moshës 12 deri 90 vjeçare, ishin grumbulluar dhe vrarë. Rreth 500 fëmijë nga Krusha - përfshirë edhe vajzën tri vjeçare dhe djalin tre muajsh të Hotit - humbën baballarët e tyre. Pas kthimit në fshat pas përfundimit të luftës, gratë u ballafaquan me një obligim të madh - rindërtimin vetanak të jetës së familjeve të tyre. “Vendosëm që t'i ktheheshim jetës, punës," Hoti thotë. Të vejat filluan të kultivojnë të mbjellat, të punojnë tokën dhe të kryenin të gjitha punët që i kishin bërë burrat e tyre. Hoti mbolli speca mirëpo ishte e vështirë t’i shiste ato në treg pasi që dalja në rrugë si e ve e re konsiderohej e papërshtatshme në komunitetin e saj të vogël. E ballafaquar me nevojën për të ardhura, asaj i erdhi ideja që t'i bënte specat turshi.

Në vitin 2005, me ndihmën e disa OJQ-ve ndërkombëtare dhe donatorëve, Hoti dhe disa gra të tjera filluan përpunimin dhe konservimin e produkteve të tyre për dimër. Pesë vite më vonë, ato e shndërruan shoqatën e tyre të grave të veja në një biznes të regjistruar, dhe kështu lindi Kooperativa Krusha. Tani, produktet e tyre shiten në rreth 200 shitore në tërë Kosovën si dhe eksportohen edhe në Zvicër.

Vitin e kaluar, Kooperativa Krusha fitoi një grant për bashkë-financim prej 15.500 Euro nga Projekti për Bujqësi dhe Zhvillim Rural, i cili zbatohet nga Qeveria e Kosovës dhe mbështetet nga një kredi e Bankës Botërore në vlerë prej 20.5 milion dollarëve amerikan, si dhe një granti ekuivalent prej 9.28 milion dollarëve, që jepet nga Qeveria e Danimarkës. Ato i investuan këto fonde në makineri për pjekjen e specave, bure, enë për përgatitje e ajvarit, makineri për bluarjen e specave dhe lakrës, dhe një kazan për përpunimin e specave. “E kemi dyfishuar prodhimin e ajvarit nga specat prej 20,000 kilogramëve në gati 40,000 kilogram si rezultat i pajisjeve të reja që i kemi marrë,” Hoti thotë. “Puna është bërë shumë më e lehtë me makinat e reja për përpunimin e specave, mirëpo për shkak të rritjes së kapacitetit ne e rritëm edhe numrin ë të punësuarave nga 25 sa ishin vitin e kaluar në 43 sa janë tani", shtoi ajo.

Jan-Peter Olters, Menaxheri i Zyrës së Bankës Botërore për Kosovë, theksoi se kooperativa mund të jetë një frymëzim për të tjerët. "Kooperativa Krusha është një shembull veçanërisht inkurajues se si potenciali i madh i Kosovës, por shpesh i fjetur, mund të zhbllokohet, bilës edhe në rrethanat më të vështira me një kombinim të iniciativave private dhe mbështetjes, të cilat mundësojnë përmirësim të ambientit institucional gjithëpërfshirës".

Ndërmarrjet si Kooperativa Krusha tregojnë se si bujqësia dhe agro-biznesi mund të jenë transformuese për gratë e vendeve rurale. Në Kosovë, vetëm një në tetë gra është e punësuar. Shumë gra jetojnë në vende rurale, por vetëm 1.8% e grave të punësuara punojnë në sektorin e bujqësisë, sipas Anketës për Fuqinë Punëtore të vitit 2014. Drejtoresha e Bankës Botërore për Bujqësi Ethel Sennhauser, e cila u takua me këto gra në muajin gusht, e sheh këtë si mundësi. “Jam shumë e frymëzuar nga gratë e Krushës, të cilat e kanë tejkaluar tragjedinë e paimagjinueshme që të rindërtojnë jetën e tyre,” thotë ajo. “Kooperativa Krusha tregon se kur t'iu jepet rasti i duhur, gratë nga vendet rurale mund të jetë fuqi transformuese dhe frymëzuese, jo vetëm për familjet e tyre por edhe për komunitetin dhe ekonominë.”

Në të vërtetë, Kooperativa Krusha është duke iu ndihmuar grave edhe në fshatrat tjera. Sipas Hotit, këtë vit, ndërmarrja e tyre e ka dyfishuar prodhimin nga 150,000 kilogramë në 300,000 kilogramë speca të freskët, të mbledhur jo vetëm në Krushë, por edhe në fshatrat përreth. Prodhuesit e specit janë gjithashtu vejusha të luftës sepse Hoti ia ka vënë vetës si qëllim jetësor që t'iu ndihmojë, dhe t’i mbështes në sigurimin e arsimimit të grave të veja dhe fëmijëve të tyre.

Gjatë qëndrimit në Kosovë, Sennhauser gjithashtu u takua edhe me përfituesit e tjerë të granteve dhe zyrtarë të lartë kosovarë me të cilët diskutoi rreth zbatimit të Projektit për Bujqësi dhe Zhvillim Rural si dhe për reformat e vazhdueshme në bujqësi dhe mundësitë për zhvillim të vendit.

Projekti i Bankës Botërore ka për qëllim që të ndihmojë Qeverinë e Kosovës që të promovojë konkurrencën dhe zhvillimin e nën-sektorëve të bagëtisë dhe hortikulturës gjatë një dekade përmes zbatimit të masave të caktuara të strategjisë së saj për bujqësi dhe zhvillimit institucional. Deri më tani, projekti ka mbështetur (i) bartjen e njohurive në sektorin rural; (ii) përmirësimin e investimeve për promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm rural; dhe (iii) përmirësimin e menaxhimit, koordinimit, monitorimit dhe vlerësimit të projekteve në Qeverinë e Kosovës.

Sipas aktivitetit të parë të projektit, trajnime janë ofruar për fermerët, agro-përpunuesit, këshilltarët komunal, dhe zyrtarët vendor, si dhe për këshilltarët privat me qëllim që të ndihmohen fermerët dhe agro-përpunuesit që të zhvillojnë biznes-plane të qëndrueshme për mbështetje të investimeve. Në kuadër të aktivitetit të dytë, projekti po e mbështetë edhe Programin e Granteve për Zhvillim Rural që ka për qëllim investimet financiare për përmirësimin e zhvillimit dhe konkurrencës në nën-sektorët për bagëti dhe hortikulturë. Ai është gjithashtu duke ndihmuar ngritjen e kapaciteteve të Autoritetit Menaxhues dhe Agjencisë së Pagesave për të zbatuar Programin Kombëtar për Bujqësi dhe Zhvillim Rural, i përgatitur sipas kritereve të BE-së.

Ky projekt do të përfundojë në mesin e vitit 2017, por Banka Botërore është e përkushtuar që të vazhdojë mbështetjen për sektorin e bujqësisë në Kosovë.