ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐԸ ԵՎ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Վիճակագրական վերլուծական զեկույց
(2009թ. տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության հիմնական արդյունքները)

          “Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը” ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության (ՀՀ ԱՎԾ) զեկույցը միտված է արտացոլելու Հայաստանի սոցիալական վիճակի և կենսամակարդակի փոփոխությունները: Սույն զեկույցը թվով տասնմեկերորդն է ՀՀ ԱՎԾ կողմից ամենամյա պարբերականությամբ հրապարակվող համանուն զեկույցների շարքում: Նշյալ զեկույցների հիմնական նպատակն է տրամադրել տեղեկատվություն երկրում աղքատության մակարդակի և սոցիալական վիճակի վերաբերյալ:
            2007թ. հունվարի 1-ից  սկսած տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունն (ՏՏԿԱՀ) իրականացվել է ՀՀ պետական բյուջեի և “Հազարամյակի մարտահրավեր” հիմնադրամ – Հայաստան” պետական ոչ առևտրային կազմակերպության (ՀՄՀ-Հայաստան)  համաֆինանսավորմամբ` 7872 տնային տնտեսությունների շրջանում: 2007-2011թթ. ընթացքում, ի թիվս այլ գործառույթների, ՏՏԿԱ հետազոտությունն օգտագործվել և օգտագործվելու է Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիայի և ՀՀ կառավարության միջև կնքված 235.65 մլն. դոլար ($) արժողությամբ Համաձայնագրի ազդեցության գնահատման նպատակով:
             Թեև զեկույցի հիմքում հիմնականում ՀՀ ԱՎԾ կողմից իրականացված տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության արդյունքներն են, օգտագործված է նաև ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի, առողջապահության, կրթության և գիտության նախարարությունների  կողմից տրամադրված տեղեկատվությունը:
            2007 - 2009թթ. ՏՏԿԱՀ –ի նախապատրաստման, կազմակերպման, արդյունքների ամփոփման և զեկույցի շարադրման աշխատանքներին անմիջականորեն ներգրավվել են Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիայի և “Հազարամյակի մարտահրավեր” հիմնադրամ – Հայաստան” պետական ոչ առևտրային կազմակերպության փորձագետները: Զեկույցի վերլուծական շարադրանքն իրագործվել է Համաշխարհային Բանկի վերլուծական և տեխնիկական աջակցությամբ:
           Զեկույցում ներկայացվում են, ինչպես 2009թ.-ի, այնպես էլ 2008թ.-ի  Հայաստանի  աղքատության պատկերը:  Համաշխարհային Բանկի տեխնիկական  աջակցությամբ 2008-2009թթ.-ի համար օգտագործվել է սպառման ագրեգատի և աղքատության գծերի գնահատման ավելի ճշգրտված (ըստ ավելի մանրամասնեցված տարրերի և աղքատության եռաստիճան մակարդակների գնահատման) մեթոդաբանությունը:
         Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը, սկսած 2008թ. չորրորդ եռամսյակից, հարվածել է նաև Հայաստանի տնտեսությանը: 2009թ.-ի արդյունքներով արձանագրվեց Հայաստանի տնտեսության խոր` 14.2%, անկում : Որպես արդյունք, նույն տարում աղքատության մակարդակն առաջին անգամ 1998թ.-ից հետո աճեց:
          2009թ.-ին 2008թ.-ի նկատմամբ աճել է թե´ աղքատության մակարդակը, թե´ դրա  խորությունն ու սրությունը: 2009թ.-ին բնակչության մոտավորապես ամեն երրորդը` 34.1% , եղել է աղքատ, նրանցից ամեն հինգերորդը`20.1%, շատ աղքատ, իսկ  3.6%`ծայրահեղ աղքատ: Միայն մեկ տարվա ընթացքում մոտ 214 հազար մարդ դարձել է աղքատ, հասցնելով աղքատների թվաքանակը 2009թ.-ին մոտ 1.1 մլն. մարդու (մշտական բնակչության ցուցանիշի հաշվով), մոտ 245 հազարը` նույն ժամանակահատվածում դարձել են  շատ աղքատ, հասցնելով շատ աղքատների թվաքանակը ավելի քան  650 հազարի: Միայն մեկ տարվա ընթացքում  մոտ 65 հազարը դարձել են  ծայրահեղ  աղքատ, հասցնելով ծայրահեղ  աղքատների թվաքանակը 2009թ.-ին մոտ   117 հազարի:
          2009թ.-ին աղքատության գիծը հաշվարկվել է  օգտագործելով  2009թ.-ի փաստագրված նվազագույն պարենային զամբյուղը և գնահատված` ոչ պարենային ապրանքների մասնաբաժինը: Հաշվի առնելով գնաճը ճշգրտվել են  2008թ.-ի աղքատության գծերը, այն պայմանով, որ հաջորդ մի քանի տարիների ընթացքում  պարենային և ոչ պարենային սպառման հարաբերակցությունը 2009թ.-ի համեմատ կմնա անփոփոխ:

           Աղքատ են գնահատվել նրանք, ում սպառումը մեկ չափահաս անձի հաշվով ցածր է եղել աղքատության վերին ընդհանուր գծից, շատ աղքատ են գնահատվել նրանք, ում սպառումը մեկ չափահաս անձի հաշվով ցածր է եղել աղքատության ստորին ընդհանուր գծից, իսկ ծայրահեղ  աղքատ գնահատվել են նրանք, ում սպառումը մեկ չափահաս անձի հաշվով ցածր է եղել աղքատության պարենային գծից:

        2009թ.-ին աղքատության ընդհանուր` վերին և ստորին, ինչպես նաև ծայրահեղաղքատության գիծը` արտահայտված մեկ չափահաս անձի հաշվով  մեկ ամսվա համար  գնահատվել են, համապատասխանաբար` 30920 (կամ 85.1 ԱՄՆ դոլար) , 25217 դրամ (կամ 69.4 ԱՄՆ դոլար)   և 17483 դրամ (կամ 48.1 ԱՄՆ դոլար) :             
          Աղքատության խորության 7.8 % գնահատականը ցույց է տալիս, որ եթե երկիրը հնարավորություն ունենար յուրաքանչյուր անհատի հաշվով  (և` աղքատ, և` ոչ աղքատ) համախմբելու աղքատության գծի 7.8 %-ին համարժեք ռեսուրսներ, և եթե այդ ռեսուրսները հատկացվեին աղքատներին, ապա աղքատությունը տեսականորեն կվերացվեր, ենթադրելով, որ աղքատներին ուղղված աջակցությունն ամբողջությամբ հատկացվում է աղքատներին: Եթե  աղքատության խորությունը  հաշվարկվում է միայն աղքատ բնակչության հաշվով, ապա այն ցույց է տալիս աղքատության պակասուրդը, այսինքն` այն ցույց է տալիս, թե որքանով է աղքատների միջին եկամուտը (կամ սպառումը) ցածր աղքատության գծից:
          Աղքատության սրությունը ցույց է տալիս աղքատների միջև եղած անհավասարությունը:  Այն հաշվի է առնում, որ որոշ աղքատների սպառումը շատ է հեռու աղքատության գծից, իսկ որոշ աղքատներինը` շատ մոտ:

Աղքատության հիմնական ցուցանիշները  2008- 2009թթ.-ին,(%)

         2009թ.-ի ընթացքում Հայաստանում աղքատությունը նկատելի աճել է: 2009թ.-ին աղքատության մակարդակը կազմել էր 34.1% 2008թ.-ին արձանագրված  27.6%-ի դիմաց: Շատ աղքատների տեսակարար կշիռը 2009թ.-ին կազմել է 20.1% 2008թ.-ին արձանագրված  12.6%-ի դիմաց :Իսկ  ծայրահեղ աղքատության մակարդակը 2009թ.-ին կազմել է 3.6% 2008թ.-ին արձանագրված  1.6%-ի դիմաց: 
        Նախորդ տարվա նկատմամբ 2009թ.-ին առավել արագ ավելացել է ծայրահեղ աղքատության մակարդակը` 2.3 անգամ (կամ 2.0 տոկոսային կետով), շատ աղքատների աղքատության մակարդակը ավելացել է 1.6 անգամ (կամ 7.5 տոկոսային կետով), իսկ ընդհանուր աղքատության մակարդակը` 23.6 %-ով (կամ 6.5 տոկոսային կետով): Աղքատությունը 2009թ.-ին  դարձել է ավելի խորը և սուր: 2009թ.-ին աղքատության խորությունը գնահատվել է 7.8%` 2008թ.-ի 5.1 %-ի համեմատ (աճը 1.5 անգամ), իսկ աղքատության սրությունը գնահատվել է 2.4 %` 2008թ.-ի 1.4 %-ի համեմատ (աճը 1.7 անգամ):
        Աղքատության գծի նկատմամբ աղքատների համար անհրաժեշտ լրացուցիչ սպառման պակասուրդը կազմել է 22.8 %:
        2008-2009թթ.-ին Հայաստանում աղքատության մակարդակի աճը պայմանավորող առավել կարևոր գործոնը տնտեսության խոր անկումն է `14.2%: Տնտեսության խոր անկումը զուգորդվելով բնակչության եկամուտների ավելացող անհավասարության հետ, նպաստել են բնակչության սպառման նվազմանը: Ինչպես բացահայտում են  2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ տվյալները, ողջ բնակչության միջին ամսական իրական սպառումը  2008թ.-ի համեմատ նվազել է 6.1 տոկոսով: Նվազումը նկատվել է սպառման բոլոր քվինտիլներում:
         Աղքատությունը 2009թ. շատ չի տարբերվում ըստ քաղաքային (33.7%) և գյուղական բնակավայրերի (34.9%), սակայն եթե 2008թ.-ին աղքատության մակարդակը ըստ քաղաքային բնակավայրերի գերազանցել է գյուղականին, ապա 2009թ.-ին աղքատության մակարդակը ըստ գյուղական բնակավայրերի գերազանցում է քաղաքայինին: 
        2008-2009 թթ.-ին աղքատության մակարդակի բարձրացումը գյուղական բնակավայրերում ավելի արագ էր ընթանում, քան քաղաքային բնակավայրերում (7.4 տոկոսային կետ, 6.1 տոկոսային կետի դիմաց): Չնայած, որ մայրաքաղաք Երևանում աղքատության մակարդակը ամենացածրն է երկրում, այն ավելի շատ է տուժել գլոբալ տնտեսական ճգնաժամից, քան  Երևանից դուրս, այլ քաղաքային բնակավայրերը  (2008թ-ի համեմատ աղքատության աճը Երևանում 2009 թ.-ին կազմել է 6.6 տոկոսային կետ, Երևանից դուրս, այլ քաղաքային բնակավայրերում`5.7 տոկոսային կետ): Երբ բնակչության կենսամակարդակը դիտարկվում է ըստ քաղաք-գյուղ բաշխվածության, աղքատների մեծ մասը (65.5 %) քաղաքաբնակներ են:
        Ջինիի գործակցի միջոցով գնահատված անհավասարության ցուցանիշները վկայում են, որ Հայաստանում բնակչության բևեռացումն ըստ եկամուտների ցուցանիշի,  ավելի խորն է` սպառման ցուցանիշի համեմատ:
        2009թ.-ին, սպառման անհավասարությունը, որը չափվում է Ջինիի  գործակցով, ավելացել է`  կազմելով 0.257`, 2008թ.-ի 0.242 համեմատ: Ըստ եկամուտների անհավասարությունը ավելացել է` կազմելով 2009թ.-ին 0.355`, 2008թ.-ի  0.339 համեմատ:

Աղքատության և կենսամակարդակի վերաբերյալ բնակչության սուբյեկտիվ գնահատականները

        2009թ.-ի հետազոտության ընթացքում տնային տնտեսությունների 16 և բարձր  տարիքի առկա անդամներին տրվել են մի շարք հարցեր, որոնց հիման վրա գնահատվել են կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականները: Հայաստանում մեկ չափահասին համարժեք սպառման ագրեգատի հիման վրա հաշվարկված կենսամակարդակի օբյեկտիվ գնահատականի (34.1%) համեմատ, սուբյեկտիվ գնահատականները (իրենց բարեկեցության վերաբերյալ անհատների անձնական տեսակետներն) ավելի ցածր են (17.9% ):
       Իրենց ծայրահեղ աղքատ են համարել միայն 2.9%-ը` 3.6% մեկ չափահասին համարժեք սպառման ցուցանիշով գնահատված ծայրահեղ աղքատության մակարդակի համեմատ: Նմանապես, իրենց աղքատ են գնահատել (առանց ծայրահեղ աղքատների)  15.0%-ը` մեկ չափահասին համարժեք սպառման ցուցանիշով գնահատված 30.5%-ի համեմատ: 2008թ.-ի համեմատ 2009թ.-ին աղքատության մակարդակի վերաբերյալ սուբյեկտիվ գնահատականներն ավելի բարծր են  (2009թ.-ին 17.9 %-ը  2008թ.-ի 17.0%-ի համեմատ):                                                                                                                                                

Բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայությունների որակից  

       Հետազոտության ընթացքում պարզվել է հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունների տեսակետը մատուցվող վճարովի ծառայությունների վիճակի վերաբերյալ:  Աղյուսակում ներկայացված է հարցման մասնակիցների բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայություններից: Աղյուսակից երևում է, որ տնային տնտեսությունները հիմնականում բավարարված են էլեկտրաէներգիայի մատակարարումից: 2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ մասնակցած տնային տնտեսությունների 97.6%-ը վկայել է այդ մասին:   Բավարարվածության աստիճանը բարձր է նաև  հասարակական  տրանսպորտի  աշխատանքից` 84.8%, հեռախոսային ծառայություններից `80.1%, փոստի ծառայություններից` 77.8%,  ջրահեռացման ծառայությունից`68.5%: Տնային տնտեսությունների անբավարարվածության աստիճանն ամենաբարձրն է աղբահանման, ջրամատակարարման և առողջապահական ծառայություններից: 2008թ.-ի համեմատ 2009թ.-ին տնային տնտեսությունների բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայություններից հիմնականում  աճել է:    

Բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայություններից

Աղբյուրը. 2008 և 2009թթ.. ՏՏԿԱՀ